بزرگنمايي:

پیام فارس - تهران - ایرنا - «پیترو دلاواله» جهانگرد و وقایع نگار شهیر ایتالیایی جمله جالبی درباره فرهنگ ایرانیان دارد که می ‌گوید: «بی شکی رفتار آیینی ایرانیان دارای چنان عظمت و قدمتی است که با ورود هر فرهنگ جدید ضمن پذیرش مناسک، آداب و سنن آن فرهنگ به تقویت و شکل گیری موج جدیدی از رویدادهای فرهنگی و هنری نزد ایرانیان می پردازد.

به گزارش روز پنجشنبه خبرنگار فرهنگی ایرنا، در مرور سیر تطور و تحول تاریخ و فرهنگ عظیم ایران زمین همواره با نگاه اساطیری مواجه بوده و هستیم. برای شاهد این مدعا می‌توان به تمام مراسم «دفتر خوانی» و همچنین «نقالی» باستانی ایران زمین نگاه کرد که هیچ گاه روایت قهرمان های داستانی اینگونه از آیین اینها خالی از حضور اساطیر بزرگ ایرانی نبوده است.
در شکل مکتوب و منظوم آن نیز در شاهنامه فردوسی طوسی شاهد خلق بزرگترین اساطیر ایرانی در شکل روایت های داستانی هستیم. آنچه که ایران را در شکل رفتارهای آیینی در جهان زبانزد می‌ کند، پذیرش و به روز کردن آداب و سننی است که از فرهنگ ها و شیوه های آیینی دیگر کشورها که به ایران وارد شده است. به عنوان مثال بعد از ورود اسلام به ایران در کنار آداب، سنن و آیین های متفاوت اسلام، ایرانیان نه تنها در برابر این شکل از رفتارهای آیینی واکنشی نشان ندادند که ضمن پذیرش آنها با آغوش باز سعی در امتزاج و التقاط این آیین ها با داشته های فرهنگی و آیین باستانی خود داشتند.
** تفاوت ماهوی «تعزیه» و «شبیه خوانی»
بی‌شک کهن‌ترین شکل رفتار آیینی مذهبی ایرانیان به برگزاری مراسم سوگ و سوز، هم داستان با ورود جریان اسلام به ایران به برگزاری مراسم «تعزیت» و آیین نمایشی «تعزیه» برمی ‌گردد. طبق اسناد موجود مهمترین زمینه شکل‌ گیری آیین «تعزیت»، وجوه اشتراک این فرهنگ سوگواری اسلامی با خُرده نمایش ها و شیوه های آیینی سوگ و سوز ایرانیان در دوران باستان است که در حقیقت با التقاط این دو شیوه رفتاری شاهد شکل‌ گیری نوع آیینی کاملا متفاوت اما نظام‌مند و قانونمند در همان دهه های نخستین ورود اسلام به ایران هستیم.
آیینی که در رثای ذکر مصائب و شهادت حضرت امام حسین علیه السلام در رفتار فرهنگی ایرانیان متجلی شد را به نام «تعزیت» و در ادامه با سیر تحول این آیین به نام آیین نمایشی «تعزیه» می شناسیم.
در بررسی و سیر تحول تاریخی تعزیه ذکر این نکته ضروری است که برخلاف اقوال موجود در میان بسیاری از مردم و گاه حتی برخی از هنرمندان نمایش های آیینی، شاهد هم خوانی «تعزیه» و «شبیه خوانی» در کنار یکدیگر هستیم که به هیچ وجه این ادعا درست نیست!
این آیین ها با وجود ریشه مشترک در مسیر عزاداری سید و سالار شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام به هیچ وجه دارای رفتارهای نمایشی کسانی نیستند. در حقیقت «شبیه خوانی» گونه ای جدا شده از رفتار قُدمایی فرهنگ «تعزیه» در ایران است که عمر آن تنها به درازنای یک قرن اخیر بر می گردد، در حالی که طبق کهن‌ترین اسناد موجود در زمینه تعزیه به شکل مکتوب ما شاهد تاریخ 400 ساله اجرای مراسم «تعزیت» به شکل نمایشی در ایران هستیم و پیش از آن نیز در آیین های ایران باستان مراسم «سوگ و سوز» عزاداری را به گونه های مختلف شاهد بودیم.
شاید بتوانیم اینگونه بیان کنیم که در حقیقت ذات هنر «شبیه خوانی» نمایش دادن سوگواری بر شهدای عاشورا و وقایع پس از کربلا در خلال حمله کاروان اسرا به سمت شام است؛ اما «تعزیه» آنچنان که در ریشه و نامش نیز معنای آن کاملا هویداست در حقیقت تعزیت، مرثیه خوانی، عزاداری و سوگواری بر مصائبی است که بر امام سوم شیعیان و یاران با وفایش در ماه محرم رفته است.
آیین «تعزیت» در بطن برگزاری خود به هیچ وجه دارای نگاه نمایشی نیست، بلکه در سیر تحول این آیین رفتارهای نمایشی برای تکمیل و تکوین آن به کمک عزاداران حسینی آمدند.
** سیر تاریخی و تکوینی آیین «تعزیت» به «تعزیه»
اما در بررسی سیر تحول «تعزیه» آنچنان که پیشتر گفته شد، این آیین در شکل رفتار نخستین خود به هیچ وجه از انگاره های نمایشی تبعیت نمی کرده و در حقیقت کاروان ‌ها و دسته‌ های تعزیه، همان کاروان های عزاداری بودند که با حضور عموم مردم با نوحه ‌خوانی، سینه ‌زنی، و زنجیرزنی به سوگواری مراسم شهادت حضرت امام حسین علیه السلام و یاران با وفایش می‌پرداختند.
در ادامه سیر تحولی این آیین، همان دسته های عزاداری آرام آرام با حمل علامت ها و یا برخی از ادوات جنگی مانند نیزه، کلاه‌خود، شمشیر و سپر، در راستای بازنمایی سمبلی از شهدای حادثه کربلا را داشتند و سعی می‌کردند با این شکل از رفتار نمایشی خود را به عنوان سربازان امام حسین علیه السلام نشان دهند که سعادت نائل شدن به فیض شهادت در عاشورای 61 هجری قمری را نداشتند.
برگزاری مراسم تعزیه بعد از حدود یک قرن از آغاز آن و به تدریج با حضور افراد و نمایش گرانی به نام «واقعه خوان» یا «واقعه خوانان» همراه شد که آنها در خلال حضور دسته های عزاداری سید و سالار شهیدان با توجه به تسلط شان بر فنون آوایی و آوازی و همچنین برخورداری از صدای خوش و لحنی رسا شروع به اجرا و یا بازخوانی برخی از وقایع دهه نخست ماه محرم می ‌کردند و عزاداران حسینی نیز همسو با وقایع خوانی آنها به عزاداری، سینه زنی و زنجیرزنی اقدام می‌کردند.
آرام آرام شاهد پررنگ شده نقش «واقعه خوانان» و «شهادت خوانان» در اجرای مراسم راهپیمایی تعزیت و در ادامه با افزوده شدن اسباب موسیقایی چون طبل، سنج و دمام بر اساس رفتار موسیقایی فرهنگ ایرانی به شکل اجراهای آیین «تعزیت» اضافه شد. با گذشت حدود دو قرن از شکل‌گیری مراسم تعزیت و تکمیل شدن آن و همچنین نقش پررنگ «واقعه خوانان» و «شهادت خوانان»، تغییر لباس و پوشش آنها و در دست داشتن نماد هایی از ادوات جنگی، شکل رفتار مراسم «تعزیت» عزاداران حسینی تغییر یافت و آرام آرام و به طوری که شاهد آن هستیم این دسته های عزاداری در میدان گاه هایی گرد هم می‌آمدند و در این میان «واقعه خوانان» و «شهادت خوانان» ضمن روایت قصه ها و داستان های قهرمانان کربلا مراسم سوگواری را همراه با رفتارهای نمایشی به اجرا در می آوردند.
** اراده مردم، سد بزرگی برابر ممنوعیت اجرای تعزیه
اما آنچه که ما امروز به عنوان نمایش آیینی «تعزیه» می شناسیم و در دوران معاصر اجراهای هنرمندان از این مراسم را دیده ایم در حقیقت به شکل و شیوه رفتار نمایشی برمی ‌گردد که آغازگر دوران آن به اواخر عهد صفوی و ابتدای دوران قاجار به ویژه دوران پادشاهی ناصرالدین شاه قاجار از 1264 تا 1313 هجری قمری باز می گردد که در این ایام شاهد شکوفایی و کمال هنر تعزیه به سبب گرایش ناصرالدین شاه در راستای توسعه فرهنگ شیعی و قالب های هنرهای نمایشی آیینی بودیم.
ساخت عظیم ترین بنای معماری آن دوران یعنی «تکیه دولت» که در حقیقت مکانی برای اجرای مداوم و مستمر آیین‌های نمایشی تعزیه در تمامی روزهای سال از جمله ایام محرم و صفر بود نیز در حقیقت گامی در مسیر شمرده می شد؛ اما ذکر این نکته الزامی است که حمایت پادشاهان قاجار از هنرهای آیینی و مذهبی صرفا در ظاهر مُهری برای تایید ارادت آنها به مبانی و شعائر اسلامی بود، چرا که بنا به گواه اسناد تاریخی در رفتار و کنش اجتماعی آنها با مردم به هیچ وجه شاهد رعایت حتی کوچکترین مبانی مذهبی نبوده ایم.
ناگفته پیداست که شکوه تعزیه در آن دوران نه به واسطه حمایت مادی پادشاهان که در حقیقت به دلیل وجود نسلی بسیار درخشان از هنرمندان، معین البکایان، نسخه سرایان و همچنین نوازندگان و خوانندگان بزرگی است که خالصانه دل و جان خود را در گرو ستایش عظمت خاندان عصمت و طهارت داشتند و تلاش داشتند در مسیر برپایی آیین‌های «تعزیه» مردم را به سوی روشنگری دینی دعوت کنند.
در ذکر تداوم نگاه ظاهر اندیشانه سلسله قاجار به توسعه آیین ‌های مذهبی کافی است به اواخر این دوران و آغاز عصر پهلوی بیشتر توجه کنیم. با شکل ‌گیری دوره پهلوی اول و به روی کار آمدن رضاخان به شکل کاملا مستقیم مردم مخالفت های او را درباره مسایل دینی - اعتقادی و همچنین نگاه کینه ورزانه عمیق او به شعائر و آداب اسلامی را شاهد بودند.
این نگاه تا جایی پیش رفت سرانجام به دستور رضاخان، برگزاری مراسم تعزیه و هرگونه سوگواری در راستای رثا و شهادت حضرت امام حسین علیه السلام ممنوع شد و آرام آرام هنر تعزیه رو به افول گذاشت.
اما از سوی دیگر با اعلام قانون ممنوعیت اجراهای تعزیه، مانند همیشه مردم سعی کردند به شکل مخفیانه در خانه ها و یا زیر چهارسوق های بازار در ساعت های پایانی شب به برگزاری مراسم تعزیه اقدام کنند و ضمن عزاداری برای حضرت اباعبدالله، این آیین را برای آیندگان به عنوان میراث گرانسنگ از تفکر رفتار نمایشی و مذهبی مردمان ایران زمین در راستای ستایش مقام امام سوم شیعیان به یادگار گذارند.
بعد از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی و همزمان با آزادی اندیشه و تقویت فعالیت‌ های مذهبی بار دیگر زمینه احیا، اشاعه و ترویج هنرهای آیینی و مرهبی به وفور شاهد بودیم، به شکلی که در بسیاری از نقاط کشور شاهد بروز و ظهور رفتارهای آیینی - نمایشی متفاوت ایرانیان بالاخص در زمینه اجرای مراسم تعزیه در ماه های مذهبی سال به ویژه ماه محرم و صفر هستیم.
فراهنگ**ا.خ ** 1418