بزرگنمايي:

پیام فارس - یک عضو اتاق اتاف جهاددانشگاهی استان فارس طی پژوهشی به ارزیابی تاثیر سلامت طرح‌های جایگزینی دوچرخه به جای وسایل نقلیه موتوری در جوامع شهری کشورهای مختلف جهان پرداخته است.
به گزارش ایسنا منطقه فارس، روح‌الله جلیلی، عضو اتاق اتاف جهاد دانشگاهی استان فارس در مقاله پژوهشی خود که نسخه‌ای از آن در اختیار ایسنا قرار گرفته، آورده است:
" تجربه‌ی بشری همواره یکی از مهمترین منابع کسب آگاهی و اطمینان محسوب می‌شود. حوزه شهر و حمل و نقل شهری نیز که تجربه مشترک بسیاری از نظام‌های اجتماعی و حکمرانی بوده است، به طریق اولی در اولویت مراجعه و بهره‌گیری قرار دارد و ضروری است برای کاهش هزینه‌ها و افزایش احتمال موفقیت در حوزه سیاستگذاری و پیاده‌سازی برنامه‌ها و پروژه‌های اجرایی شهری، به تجربیات مختلف جهانی رجوع کرده و فعالیت‌های انجام گرفته را به دقت مرور کرد .
در هر اقدام توسعه‌ای، علاوه بر پیامدهای مطلوب و مد نظر، همواره پیامدهایی ناخواسته و غیر منتظره بروز می‌کنند که نه تنها مطلوب نیستند، بلکه حتی می‌توانند کلیت اقدام را با چالش شکست مواجه سازند. از این رو کسب شناخت از پیامدهای اقدامات به عنوان بخش جدایی‌ناپذیر این اقدامات محسوب شده و قوانین و مقررات دقیق و گسترده‌ای درباره انجام آنها تصویب و اجرایی شده است .
با توجه به گسترش معضلات ناشی از حمل و نقل شهری و پیامدهای متعددی که بر جنبه‌های گوناگون زندگی شهروندان داشته است، عملا سیستم‌های مدیریت شهری با محوریت شبکه حمل و نقل پیش می‌روند و اگر به مدیران شهری و یا حتی شهروندان عادی مراجعه کنیم، ساماندهی حمل و نقل درون‌شهری به عنوان یکی از مهمترین بخش‌های فعالیت مدیریت شهری محسوب می‌شود و موفقیت در این زمینه می‌تواند در تصویرسازی مطلوب از قدرت مدیریت مدیران نقش مهمی داشته باشد .
یکی از اصلی‌ترین پیامدهای گسترش وسایل نقلیه موتوری، تاثیری است که در جنبه‌های مختلف سلامت شهروندان داشته است. تغییر سبک زندگی افراد و اتکای مضاعف بر زندگی ماشینی، از جنبه‌های گوناگونی بر سلامت شهروندان اثر گذاشته است: افزایش آلودگی‌ هوا و بیماری‌ها و مشکلات ناشی از آن؛ افزایش تصادفات و مرگ‌ومیر و ناتوانی‌های متاثر از آن؛ کاهش تحرک بدنی و مسایل متاثر از آن؛ و چالش‌های روانی و اضطراب‌های ناشی از ترافیک، ازدحام و تاخیر زمانی .
آنچه که کیفیت مدیریت‌ها را از هم تفکیک می‌کند، داشتن یا نداشتن این مسایل نیست؛ بلکه نحوه مواجهه با آن مسایل و نوع راه‌حل ارایه‌شده، تعیین می‌کند که آیا یک شیوه مدیریتی موفق بوده است یا نه. در این نوشتار تلاش می‌شود با رجوع به دو تجربه موفق در دو شهر اروپایی، نشان دهیم در کنار اجرای پروژه‌ها و برنامه‌های حمل و نقل شهری، توجه به ارزیابی تاثیرات آنها، از اهمیت تعیین کننده و راهگشایی برخوردار است .
گسترش جایگزینی وسایل نقلیه موتوری با دوچرخه یکی از مهمترین برنامه‌های مدیران شهری در کشورهای توسعه‌یافته است و این سیاست همچنان با پیگیری بیشتری در حال انجام است. یک بررسی ابتدایی درباره پروژه‌های ترافیکی مرتبط با دوچرخه، نشان می‌دهد توجه به استفاده از دوچرخه، علاوه بر مزایایی که در سطح فردی از لحاظ سهولت استفاده و کاهش هزینه‌های مالی دارد، در حوزه سلامت شهروندان نیز نقش جدی و اثرگذاری دارد .
بر طبق محاسبات، حدود 70 درصد از آلودگی‌های زیست محیطی و 40 درصد از انتشار گازهای گلخانه‌ای در شهرهای اروپایی ناشی از سیستم‌های حمل و نقل موتوری است. موسسات و سازمان‌های سیاست‌گذار با توجه به پیامدهای سیستم نقلیه موتوری برای سلامتی و آلودگی اقلیمی، به دنبال روش‌های جایگزینی هستند که علاوه بر تاثیر در کاهش آلودگی هوا، به افزایش سلامت شهروندان بیانجامد؛ از جمله منجر به افزایش فعالیت‌های فیزیکی و کاهش آسیب‌ها و مرگ و میرهای ناشی از حوادث جاده‌ای شده و همچنین به کاهش جرایم رانندگی کمک کند .
به عنوان مثال، شهرداری بارسلون به منظور دستیابی به هدف 2020 در جهت کاهش 20 درصدی از سفرهای خودروی شخصی در سطح شهر فرآیندهای متعددی را پیش برده است.در کلانشهر بارسلون، 7.7 میلیارد سفر در سال 2010 صورت گرفته است که به ترتیب استفاده از نقلیه عمومی؛ پیاده روی؛ ماشین شخصی و دوچرخه از نسبت بالاتری برخوردار بودند. میزان استفاده از دوچرخه در حدود یک درصد از کل سفرها را شامل می‌شود .
گسترش استفاده از جایگزین‌های نقلیه موتوری، مستلزم تامین بسترها و زیرساخت‌های مترتب بر آن است. در سال 2010، 99 درصد از شهروندان بارسلون به امکانات نقلیه عمومی دسترسی داشتند و در 28 درصد از خیابان های شهری، دوچرخه ها دارای اولویت (خطوط ویژه دوچرخه و نواحی دارای محدودیت سرعت برای اتومبیل ها)بودند. این سیاست با هدف گسترش استفاده از دوچرخه در رفت و آمد روزانه، همچنان نیز پیگیری و اجرا می‌شود .
استفاده از دوچرخه و جایگزینی آن با وسایل نقلیه موتوری در حمل و نقل شهری، علاوه بر مزایای متعددی که برای نظم و سهولت رفت و آمد شهری دارد، پیامدهای زیادی برای سلامت شهروندان دارد. تغییر در وضعیت سلامت، به طور غیر مستقیم از چند جنبه دارای مزایای اقتصادی است: کاهش هزینه‌های درمان؛ کاهش هزینه فرصت ناشی از غیبت کارکنان به دلیل بیماری یا از کارافتادگی و کاهش احتمال از دست دادن نیروهای کاری در اثر مرگ و میر ناشی از بیماری ها و تصادفات .
مقوله سلامت را نیز می‌توان از دو جنبه سلامت روانی و سلامت جسمی واکاوی کرد که در این نوشتار، تنها به جنبه سلامت جسمانی پرداخته می‌شود. سلامت جسمانی نیز خود از چند جنبه مورد توجه و بررسی قرار می‌گیرد: کاهش وقوع مرگ و میر؛ افزایش طول عمر؛ و افزایش طول عمر سالم(کاهش سال‌های زندگی در ناتوانی) .
هر چند همه این جوانب برشمرده درباره سلامتی، ارتباط تنگاتنگ و وثیقی باهم دارند، ولی زمینه های تغییرات هر کدام متفاوت هستند و تحرک جسمی- حرکتی می‌تواند در تغییر روند و میزان هر کدام از آنها تاثیر متفاوتی بر جای بگذارد. از طرف دیگر، گسترش بی رویّه وسایل حمل و نقل موتوری و در نتیجه افزایش مواجهه با آلودگی هوا و همچنین افزایش احتمال تصادفات رانندگی، امروزه نقش قابل توجهی در میزان ها و چگونگی مرگ و میر جوامع دارد.

نمودار فوق که مربوط به عوامل اصلی مرگ و میر در ایران طی سال 2016 است، نشان می‌دهد چهار دلیل اصلی مرگ و میر در ایران به ترتیب مربوط به بیماریهای قلبی- عروقی؛ سرطان‌ها؛ دیابت و بیماری‌های خونی و تصادفات جاده‌ای بوده است. سه عامل اول، به طور مستقیم با میزان تحرک بدنی رابطه دارند. این موضوع وقتی از لحاظ تحلیلی اهمیت پیدا می‌کند که توجه داشته باشیم استفاده از وسایل نقلیه موتوری نقش موثری در کاهش فعالیت بدنی و جسمانی داشته است .
بررسی داده ها از سال 1990 تا 2016 گویای این است که هر سه این عوامل، هم به لحاظ تعداد و هم به لحاظ سهم، نقش فزاینده‌ای در مرگ و میر شهروندان ایرانی داشته است. طی این مدت، از میان چهار عامل اصلی مرگ و میر، تنها مرگ و میر ناشی از تصادفات رانندگی کاهش یافته است و بقیه عوامل به طور کلی نقش فزاینده در مرگ و میر شهروندان ایرانی داشته‌اند. بیشترین نسبت نیز به بیماری‌های قلبی – عروقی تعلق داشته است .
همین آمار اجمالی گویای نقش جدی سبک زندگی شهروندان در حفظ و ارتقای سلامت آنها و پیشگیری و کاهش مرگ و میر می‌باشد. جایگزینی وسایل نقلیه موتوری شخصی نیز علاوه بر تاثیرگذاری مستقیم در مرگ و میر ناشی از تصادفات، منجر به تغییر زمینه‌های بروز سایر عوامل اصلی می‌شود. به طوری که با کاهش تولید دود و آلودگی هوا و افزایش امکان تحرک بدنی، در هر سه عامل مذکور، مداخله مستقیم صورت می‌گیرد و می‌توان در درازمدت و حتی کوتاه مدت، پیامدهای آن را به وضوح و روشنی مشاهده کرد .


در ادامه این متن، به معرفی ارزیابی تاثیر سلامت توسعه حمل و نقل عمومی و دوچرخه در دو شهر بارسلون و کپنهاگ پرداخته می‌شود.
بارسلون :
هدف شهرداری بارسلون طی یک برنامه ده ساله، جایگزینی 20 درصد از سفرهای با خودروی شخصی با دوچرخه یا نقلیه عمومی بوده است. به این منظور، برنامه‌هایی جهت گسترش زیرساخت‌ها و تسهیل رفت و آمد در حال پیاده‌سازی هستند .
ارزیابی تاثیر سلامت این تغییر در بین شهروندان، با هدف تصریح هدف‌گذاری و کسب تصویری واقعی از انجام این برنامه صورت گرفته است. این ارزیابی با کمک منطق سناریوپردازی و بررسی تغییرات دومینویی ناشی از جایگزینی تعداد مشخصی از سفرهای خودروی شخصی با دوچرخه و نقلیه عمومی صورت گرفته است. سناریوها مبتنی بر اینکه چه نسبتی از خودروهای شخصی با دوچرخه یا نقلیه عمومی جایگزین شوند و سفرها مربوط به محدوده شهر برسلون یا محدوده کلان‌شهری باشد، طراحی گردیده‌اند و در نتیجه هشت سناریوی مختلف ارایه شده است .
سه پیش‌فرض در طراحی سناریوها لحاظ شده است : کاهش استفاده از خودرو شخصی ( 20 درصد یا 40 درصد)، ویژگی طول سفر (درون محوطه شهری یا کلان‌شهر)، نوع وسیله جایگزین (دوچرخه؛ نقلیه عمومی یا ترکیبی از هر دو) .
نتایج این سناریونگاری حاکی است که در صورت تغییر 40 درصد از سفرهای با خودرو شخصی در بارسلون به دوچرخه سواری، سالانه 1.15 مرگ ناشی از آلودگی هوا و 0.17 مرگ ناشی از تصادفات جاده ای در بین مسافران افزایش خواهد یافت (افزایش مواجهه ی استفاده کنندگان از دوچرخه با هوای آلوده در مراکز پرترافیک، با توجه به اینکه تنفس آنها عمیق تر است و همچنین افزایش آسیب ها ناشی از تصادف دوچرخه، با توجه به ساختار شکلی دوچرخه) .
از طرف دیگر، این تغییر در نوع وسیله نقلیه به دوچرخه، با توجه به نقشی که در افزایش فعالیت فیزیکی و جسمانی افراد دارد، منجر به کاهش 67.46 مرگ در بین آنها می شود (رکاب زنی منجر به تغییر جدی در فعالیت جسمانی و فیزیکی می شود). با توجه به تاثیرات افزایشی و کاهشی در رویکرد 40 درصد از مسافرت ها به دوچرخه، در مجموع تعداد مرگ و میر 66.14 مورد کاهش خواهد یافت. اگر نیمی از سفرهای جایگزین شده، به سمت نقلیه عمومی سوق یابند، مرگ و میر کمتری نیز واقع خواهد شد (43.76 مورد) .
در کنار کاهش وقوع مرگ و میر، متغیر دیگری نیز دچار تغییر می شود. امید به زندگی، با توجه به کاهش میزان مواجهه با ذرات معلق ناشی از وسایل موتوری در شهر در صورت جایگزینی 40 درصد از سفرهای خودرو شخصی با دوچرخه، به میزان 6.5 ماه افزایش خواهد یافت .
تاثیرات مذکور مربوط به کسانی بود که مبادرت به سفرهای شهری میکردند. در عین حال، سلامت عمومی در جمعیت بارسلونا بر اساس کاهش 40 درصدی در استفاده از خودروهای شخصی منجر به کاهش 0.64 درصدی مواجهه با ذرات ریز معلق (PM2.5) و کاهش 10.33 مرگ در سال می‌شود .
جدول ذیل، نتایج تغییرات مرگ و میر و امید به زندگی را در سناریوهای 8گانه نشان می دهد. همچنان که مشاهده می شود جایگزینی صرف خودروی شخصی با دوچرخه در سناریوهای اول و دوم، منجر به افزایش مرگ و میر ناشی از تصادفات جاده ای شده است. بر اساس نتایج جدول، بیشترین کاهش مرگ و میر مربوط به سناریوی شماره 8 است که در کل منجر به کاهش 98.5 مورد مرگ در طی سال می شود. در سناریوی 8 فرض بر این است که در کل مرکز و حومه کلانشهر بارسلون، 40 درصد از جابجایی های خودروی شخصی جایگزین شوند. از این جایگزینی، یک‌پنجم از موارد با دوچرخه و چهارپنجم نیز با نقلیه عمومی انجام می‌شود.
/فایل پیوست یک/
در مجموع نتایج نشان می‌دهد جایگزینی خودروی شخصی با دوچرخه و نقلیه عمومی منجر به کاهش تعداد مرگ و میر و افزایش طول عمر (امید زندگی) در بین عموم شهروندان و استفاده کنندگان از این خدمات خواهد شد .
کپنهاگ :
کپنهاگ یکی از شهرهای اروپایی است که استفاده از دوچرخه برای حمل و نقل، از عمومیت بالایی برخوردار است. به طوری که در سال 2010 حدود یک سوم از سفرهای شهری با هدف مراجعه به محل کار یا تحصیل با استفاده از دوچرخه انجام می‌گرفته است. هدف سیاست‌گذاری شهری در آن سال به این سمت بوده که طی 5 سال این نسبت را به نیمی از سفرهای شهری توسعه دهند .
هدف این طرح در گام نخست این بوده است که نیمی از سفرهای با خودروی شخصی بین 2 تا 10 کیلومتر و یک سوم از سفرهای بین 10 تا 15 کیلومتر با دوچرخه‌سواری جایگزین شوند. در این صورت، نسبت دوچرخه‌سواران به 42 درصد افزایش خواهد یافت. این پژوهش با اتکا به سناریوی فوق بررسی شده است تا نتایج سلامتی ناشی از آن، محاسبه شده و برآورد گردد.
/فایل پیوست دو/
نتایج این پژوهش نشان می‌دهد افزایش نسبت کاربران دوچرخه برای حضور در محل کار یا تحصیل، از 35 درصد به 42 درصد منجر به کاهش کلی بار بیماری در جمعیت مورد مطالعه خواهد شد. همچنان که در جدول فوق مشاهده می‌شود، در صورت افزایش 7 درصدی در تعداد کاربران دوچرخه، مرگ و میرهای ناشی از کم‌تحرکی بدنی کاهش یافته و مرگ و میرهای ناشی از آلودگی هوا و تصادفات جاده‌ای افزایش خواهند یافت، ولی در مجموع، پیاده‌سازی اجرایی این سیاست، منجر به کاهش بار بیماری و مرگ و میر خواهد شد .
جمع بندی
هدف از این بررسی مروری روی دو پروژه ارزیابی تاثیر سلامت گسترش استفاده از دوچرخه در جابجایی‌های شهری؛ به تصویر کشیدن اهمیت و جایگاه این نوع مطالعات، در کسب شناخت درست از پروژه ها و همچنین میزان موفقیت آنها از لحاظ تاثیری که بر سلامتی شهروندان می گذارند، بوده است. با توجه به اینکه مقوله سلامت، یکی از متغیرهای کلیدی در ارزیابی توسعه‌یافتگی جوامع است، یقینا تاثیرگذاری هر سیاست یا پروژه‌ای در بهبود سطح بهداشت و سلامت جامعه و شهروندان، عنصر مهمی در شناسایی ضرورت‌های پیگیری آنها می‌باشد .
در مطالعه حاضر نیز، چنان که از نتایج گزارش شده مشخص است، در هر دو شهر مذکور (بارسلون و کپنهاگ)، استفاده از دوچرخه به جای خودروی شخصی در بهبود وضعیت سلامت مرتبط با تحرک بدنی موثر خواهد بود، ولی در عین حال، وضعیت سلامت مرتبط با تصادفات جاده‌ای و مواجهه با آلودگی هوا تهدید بیشتری دارد. هر چند، نتایج نشان می‌دهد استفاده از دوچرخه در مجموع، تعداد مرگ و میر و بار بیماری‌ها را کاهش می‌دهد .
نکته‌ای که از نتایج این پژوهش‌ها در امر سیاستگذاری سلامت و ارتباط آن با سیاستگذاری حمل و نقل شهری، می‌توان بر شمرد، این است که در عین تاکید بر اثرات مثبت گسترش استفاده از دوچرخه، لازم است زیرساخت‌ها و سامانه‌های حمل و نقل عمومی نیز با جدیت بیشتری توسعه یابند .
انتهای پیام