بزرگنمايي:

پیام فارس - محمدرضا خالصی، استاد دانشگاه و نویسنده، به مناسبت سالروز بزرگداشت صدرالمتألهین شیرازی، در مرکز شیراز شناسی درباره نقش عرفان در ذهن و زبان ملاصدرا سخن گفت.
  محمدرضا خالصی، نویسنده و هنرمند و استاد دانشگاه به مناسبت بزرگداشت صدرالمتالهین شیرازی، طی سخنانی که بخشی از آن در این گزارش آمده است، به بررسی تأثیرعرفان در اندیشه ملاصدرای شیرازی پرداخت و تاکید کرد که اندیشه ملاصدرا بسیار عریض و عمیق است و پرداختن به آن در قالب یک سخنرانی، ادا کننده تمام آن نیست.
او تاکید کرد: ملاصدرا با مطالعه و تسلط بر منابع و مآخذِ مهمِ عرفانی و پذیرش و پردازشِ بسیاری از نظرات و آراء عرفا وحُکمای الهی توانست تلفیقی منطقی و معقول و مبتکرانه در یک نظامِ جامعِ فکری ارائه دهد . او با تَبَحُّر و تسلطی که بر مباحثِ عقلِ نظری و حکمتِ نظری یافته ، واردِ مباحثِ عرفانی شده و آن ها را به هم مرتبط ساخته و از طرفی آنچه به مدد کشف و شهود برایش حاصل شده را مُبَرهَن و مُستَدل کرده است .
خالصی با یادآوری اینکه ملاصدرا در چند جای اسفار تصریح می کند که حقایقِ عرفانی را بُرهانی کرده است و به همین دلیل در جهان اسلام گفته اند ملاصدرا منحصرا جامع برُهان و کشف و شهود است، گفت: از آثارِ ملاصدرا پیداست، بیشترِ کتاب های عرفانی که به دو زبانِ تازی و پارسی نوشته شده را مطالعه کرده و از آراء صوفیانِ نامدار پیشین اطلاعِ کاملی داشته است.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه ملاصدرا در کتاب ها و رساله های خود، به آراء صوفیان و عارفان بسیار استناد جُسته و از سخنان و نظرات و اندیشه های آنان فراوان بهره بُرده است؛ گفت: اگر آنچه او از قولِ شیخِ اکبر محی الدین بن عربی و شیخ شهید شهاب الدین سُهروردی ، نقل و بیان کرده است از آثارش استخراج شود، بی شک هریک کتابی پُر بَرگ و باری خواهد شد. علاوه بر این دو بزرگ ، او از بسیاری اعاظم صوفیه نام می بَرَد و به سخنان و اندیشه های ایشان استناد می جوید .
خالصی با بیان اینکه ملاصدرا در اسفار از بزرگان عرفان نظیر؛ خواجه عبدالله انصاری، ابوسعید خراز، حلاج، ابن عطا، جنید، ابوعبد الرحمن سُلمی و ..... و بیش از همه از ابن عربی نام برده و به تجلیل و تحلیل و تجزیه اندیشه‌های آنان پرداخته است، گفت: صدرا در مفاتیح الغیب آن جا که قولِ مُنکرانِ علمِ لَدُنی که موردِ اعتمادِ عارفان و سالکان است را بیان می کند، به مُعارضان اعتراض کرده و می گوید این علم را بر سایرِ علوم ترجیح می دهد.
این استاد دانشگاه با تاکید بر این نکته که، صدر المتألهین شیرازی در آثارِ خود هرجا فرصتی یافته و مناسبتی دیده از عرفان و معرفت شهودی و ترجیح آن بر دیگر علوم سخن به میان آورده است، خاطرنشان کرد: مثلاً در مشاعر آن جا که درباره یکی از اساسی ترین و غامض ترین مسائلِ حِکمی و عرفانی یعنی شُمول و سَرَیان حقیقتِ وجود سخن می گوید ، معرفت و شناختِ آن را مخصوصِ عارفانِ راسخ می داند .
وی با یادآوری اینکه، صدرا در همان کتاب در مشعر هفتم، آنجا که از وجودِ مُنبَسِط و از شُمول و انبساطِ آن بر هیاکل اعیان و ماهیّات بحث می کند سخنِ عارفان را می پذیرد، اضافه کرد: بالاتر و جالب تر از همه این سخن اوست که می گوید " لا یعبد الله تعالی احد من خلائق هذا العالم الا العارف بالله بالحقیقه؛ در نظامِ هستی خدای متعال را کسی جز عارفِ راستین نمی شناسد" و در ادامه می گوید که " و اما المحبه الخالصه لله تعالی من غیر شرک فلا یتصور لغیر العارف".
خالصی ادامه داد: شاید همین مسائل است که کسانی چون سید حسین نصر، هانری کربَن و جیمز وینستون موریس را بر آن داشته تا ملاصدرا را اساساً متفکری باطنی با تمایلاتِ شدیدِ عرفانی بدانند و حکمت متعالیه او را به Transcendent Theosophy برگردانند که از فَحوای آن بوی عرفان به مشام می رسد .
او با یادآوری اینکه؛ نام کتابِ مشهورِ ملا صدرا اسفار اربعه نیز به شکلی یادآور اسفارِ چهار گانه سلوکِ صوفیان و عارفان است؛ گفت: سفر من الخلق الی الحق ، سفرفی الحق بالحق ، سفر من الحق الی الخلق و سفر بالحق فی الخلق ، که نقشه سلوک آنان را شکل می دهد و در اندیشه ملاصدرا به سمتِ تقدم وجود بر ماهیّت و تشکیکِ وجود، اتحادِ عاقل و معقول ، حرکتِ جوهری و عالَمِ خیال پیش رفته است .
این استاد دانشگاه اضافه کرد: نکته دیگر این که ملاصدرا در جای جای آثارش، به انکشافِ معنوی خود در حلِ بسیاری از غوامضِ فلسفی اشاره می کند؛ بدین معنا که بسیاری از مسائلِ عقلی و حِکَمی از طریقِ گشایشِ غیبی و الهاماتِ ربانی بر وی معلوم گشته نه از طریقِ مُجادلاتِ کلامی و یا سیاق فلسفی متعارف و از مکاشفاتِ عرفانی به علوم الحقیقه و حقایق البیان تعبیر می کند .
خالصی با اشاره به برخی از مسائلی که از طریقِ کشف و شهود برای ملاصدرا محقق شده، با استناد به کتاب اسفار اربعه، این مسائل را شامل اتحاد عاقل و معقول، وحدتِ شخصی وجود، اصالتِ وجود، توحید حق تعالی، نفی تناسخ و .... دانست و اضافه کرد: ملاصدرا در بخشی از مقدمه اسفار می نویسد "زمانِ مَدیدی در انزوا و گوشه گیری به سر می بردم و به سوی مُسبب الاسباب تضرع فراوانی داشتم تا این که جانم مُشتعل گشت و انوار ملکوت بر قلبم سرازیر شد و بر اسراری آگاهی یافتم که تا کنون اطلاعی از آن ها نداشتم و رموزی بر من مُنکَشِف شد که با برهان مَکشوف نشده بود ، بلکه آنچه از اسرار الهی و حقایقِ ربانی را که قبلاً با بُرهان آموخته بودم ، با حقایقِ افزون تری بالمشاهده و عیان دیدم . آنگاه عقل ، راحتی و سکون یافت".
معاون فرهنگی جهاددانشگاهی استان فارس خاطرنشان کرد که ملاصدرا در کتاب اسفار اربعه و در مورد انتقالِ از اصالتِ ماهیّت به اصالتِ وجود نیز می گوید که او قبلاً سخت از اصالتِ ماهیّت و اعتباریّتِ وجود دفاع می کرده تا این که با هدایتِ الهی، اصالتِ وجود بر او کشف می شود .
این پژوهشگر و نویسنده همچنین گفت: ملاصدرا در بابِ اتحادِ عاقل و معقول می نویسد" این مسئله از غامض ترین مسائلِ حِکمی است که کسی از حُکمای اسلام آن را حل نکرده تا این که او رو سوی پروردگار می آورد و خداوند ، حقیقتِ این باب را به او افاضه می کند ". یا در مسائل القدسیه پس از طرح اصول فکری خود می گوید که وی به این مسائل قدسی از راه فلسفه متعارف یا مجادلاتِ کلامی نرسیده بلکه این ها از واردات کشفی نوری است که بر قلبش تابیده است .
خالصی با بیان اینکه " م کاشفه" یک اصطلاح معرفت شناختی عرفانی و نوعی ایضاحِ درونی است؛ گفت: مسئله دیگری که در همین موضوع باید به آن اشاره کرد بهره برداری های بسیارِ ملاصدرا از اندیشه ها و افکار محی الدین ابن عربی است که نماینده بارز و سرشناس عرفان اسلامی به شمار می رود و او را به راستی استادِ مُسلَّم و راستین نهضتِ تصوفِ دینی در جهانِ اسلام می دانند.
این استاد دانشگاه گفت: ملاصدرا از ابن عربی با خضوع و خشوعِ تام، نام می بَرَد و در آثارش وی را به صفاتی توصیف کرده که دقت در هریک از آنها، جایگاهِ ابن عربی را در نظامِ فکری ملاصدرا نشان می دهد. توصیفاتی نظیر شیخِ عارفِ صمدانی ربّانی، شیخِ ما، شیخِ عارفِ متأله، شیخ کاملِ قدوه المکاشفین شیخِ عارف، شیخِ سبحانی، شیخِ اکبر و شیخِ محقق.
خالصی گفت: غالب ِ آثارِ ملاصدرا به خصوص اسفار ناظر به مُبَرهَن ساختنِ حقایقی است که ابنِ عربی از طریقِ کشف و شهود بدان دست یافته است از این رو برخی از محققان کتابِ اسفار را به منزله شرحی بر فصوص الحکم و فتوحاتِ مکیه ابن عربی می دانند.
این پژوهشگر و محقق تاکید کرد: حق آنست که افکارِ عرفا به خصوص ابن عربی در ملاصدرا به گونه ای تأثیر عمیق نهاده که وی در حل بسیاری از معارفِ الهیه از آنها استمداد جُسته است؛ به عنوان نمونه در اواخرِ سفر نفسِ اسفار، ملاصدرا، ابن عربی را مردِ میدانِ مسائلِ مربوط به عوالم و نشآتِ بعد از موت می داند؛ مسائلی که حل آن ها، جز از طریقِ شهود و استفاده از مِشکاتِ اهلِ عرفان میسر نیست و عقل نظری هرچند قوی باشد از ادراک آن مسائل عاجز است .
خالصی با بیان اینکه " ملاصدرا، محی الدین را یک مرشد و معلم کامل و انسانِ الهی تمام عیار می داند؛ برخی از تأثیراتِ ابن عربی بر ملاصدرا را شامل؛ مباحث مربوط به مبدأ و معاد، مباحث مربوط به علیّت و معلولیّت، مسئله اصالت وجود، مسئله وحدتِ وجود، مسئله تشکیکِ وجود، حرکتِ جوهری، اثباتِ علم تفصیلی باری با استناد به قاعده بسیط الحقیقه، مطالبِ مربوط به نفس ، مباحثِ اتحادِ عاقل و معقول و وجود ذهنی ، حدوثِ و قِدَمِ عالم ، مَعادِ جسمانی و روحانی، عنوان کرد و گفت: پرداختن به این موضوع گسترده در این مختصر نمی گنجد ، دیگران به آن پرداخته اند و فرصتی نیز اگر فراهم شود در نشستی دیگر بدان من نیز خواهم پرداخت .......