چاپ

پیام فارس - شیراز- مسجد جامع عتیق شیراز به واسطه داشتن فضایی به نام خدایخانه یا کعبه ثانی ویژگی منحصر به فردی در مساجد کهن ایران دارد اما 60 سال است که در حصار داربست، فضای کارگاهی و مصالح ساختمانی اسیر شده و معلوم نیست مرمت این بنای هزار و 200 ساله چه زمان پایان خواهد یافت.
گذشته از بناهای تاریخی بسیاری که در بافت قدیم شیراز روی آنها گرد فراموشی پاشیده شده و یا احتمال تخریب آنها به شکل های مختلف وجود دارد، بناهایی نیز هست که ده ها سال به بهانه مرمت، اسیر داربست و مصالح ساختمانی شده به نحوی که یک فرد در طول زندگی از کودکی تا میانسالی و پیری شاهد این وضعیت بوده و داربست ها نیز خود قدمتی میراثی پیدا کرده اند و تصور وجود این ابنیه بدون مصالح و تجهیزات غیرممکن می نماید.
** عتیقه شدن تجهیزات عتیق
یکی از این بناهای تاریخی و فرهنگی شیراز که سالیان درازی است که به کارگاه مرمتی تبدیل شده مسجد جامع عتیق است که به گفته مسئولان میراث فرهنگی فارس مرمت آن از حدود 60 سال پیش کلید خورده و مشخص نیست پایان آن نیز چه زمانی خواهد بود.
تقریبا در همه جای ساختمان این مسجد تاریخی از ورودی گرفته تا ایوان ها و دالان های آن، داربست های فلزی و یا نرده های فولادی در هم تنیده و زمخت خودنمایی می کند که گاه این آهن های سرد بر دیواره های این بنای میراثی کهن آویزان و یا تکیه داده شده و مانند دشنه ای در جسم آن فرو رفته که این موضوع خود عامل تخریب این مسجد هزار و 200ساله شده است.
** عتیقی در دل ویرانه
جدای از داربست های فولادی و آهن آلات رها شده در این محل ،مصالح و تجهیزات ساختمانی دیگری نظیر کاشی ،سرامیک، خشت، موزائیک، بلوک، کانال کولر، تانکر،چوب،کارتن و ...در جای جای این محل که مقصد گردشگران خارجی و داخلی بسیاری است به چشم می خورد و آن را به مخروبه ای تبدیل کرده است.
مسجد جامع عتیق که با نام های مسجد آدینه و یا جمعه و نیز شناخته می شود در شرق حرم شاهچراغ واقع و بین سالهای 281 تا 284 هجری قمری به دستور عمرولیث صفاری ساخته شده و با قدمت حدود هزار و 200 ساله یکی از کهن ترین مساجد ایران بشمار می رود و به واسطه داشتن فضایی به نام خدایخانه یا کعبه ثانی در کشور منحصر به فرد است.
این مکان در طول تاریخ به عنوان محل اصلی تصمیم گیری و هسته مرکزی فرهنگی،اجتماعی و سیاسی مردم شیراز نیز کاربرد داشته و پیش از انقلاب اسلامی نیز محل اصلی مبارزات انقلابیون و شهید آیت الله دستغیب نیز بوده است؛ این بنا در دی ماه 1310 با شماره 72 در فهرست ملی به ثبت رسیده است.
مسجد جامع عتیق شش ورودی و خروجی دارد و ویژگی بارز این مسجد که آن را از دیگر مساجد متمایز کرده وجود یک بنا به طول 12 در 10 متر مربع به شکل مکعب است که با استفاده از خلاقیت و ذوق هنرمندانه و به وسیله سنگ و گچ در سال 752 هجری قمری به دستور حاکم فارس و اصفهان، شاه شیخ ابواسحاق اینجو هم عصر حافظ شیرازی در اواخر دوره ایلخانیان در میان حیاط این مسجد ساخته شده است.
**خدایخانه، وجه تمایز عتیق شیراز
این بنای مکعبی شکل که چهار ستون مناره مانند استوانه ای در زوایای خود دارد به نام های خدایخانه یا خداخانه،کعبه ثانی ، دارالمصحف و بیت المصحف معروف بوده و در گذشته در این محل قاریان به تلاوت قرآن مشغول بودند و کاتبان نیز آیات را بر صفحه کاغذ می نگاشتند و در این مکان قرآن با شیوه دستی کتابت می شده است.
بخش هایی از مسجد جامع عتیق در طول سالیان گذشته بر اثر بلایای طبیعی و یا به مرور زمان تخریب و مرمت و بازسازی شده که تاریخ این مرمت ها به گواه کتیبه هایی که به همین مضمون در این مسجد نصب شده متعلق به سالهای 973 ،1031 و 1092 هجری قمری است.
فرسودگی،تخریب،شکاف و فروریختن بخش هایی از سقف و دیوارها و وارد شدن آسیب های انسانی از دودزدگی دیواره های ورودی گرفته تا نقاشی و کنده کاری بر پیکر این بنای تاریخی خودنمایی می کند و رطوبت موجود در بخش هایی از این مسجد نیز روند تخریب آن را سرعت بخشیده است.
***عادت به مرمت طولانی عتیق
مجتبی درودی ، باستان شناس و فعال فرهنگی استان فارس معتقد است: روند مرمت مسجد جامع عتیق یکی از کهن ترین مساجد ایران بسیار طولانی شده بگونه ای که اغلب شهروندان و همچنین گردشگران به وضعیت نابسامان این بنای تاریخی عادت کرده اند.
وی ادامه داد: بافت و ساختار معماری این مسجد با دیگر مساجد کشور تفاوت دارد و باستانی است و مشخص است که مکانی باستانی که پیش از اسلام نیز در این محل قرار داشته، به مسجد تبدیل شده که در ظاهر این مسجد نیز این موضوع کاملا القا می شود.
**مرمت یکساله عتیق با اعتبار و برنامه امکان پذیر است
وی با بیان این مطلب که در سفرنامه های تاریخی بسیاری به این مسجد اشاره و بنای آن را منحصر به فرد توصیف شده،گفت: مرمت کار بسیار دقیق و با ظرافتی است که با برنامه ریزی جامع و مطالعات دقیق در کنار تامین منابع مالی می توان در یکسال این کار را در مسجد جامع عتیق انجام داد.
این باستان شناس اضافه کرد: این بنا به دلیل تفاوت هایی که ناشی از تبدیل یک محل مذهبی پیش از اسلام به مسجد داشته ساختار معماری ناشناخته ای دارد و به همین علت این ساختمان به لحاظ معماری،خلاقیت و هنر در کشور بی نظیر است و نمونه آن در هیچ کجای ایران یافت نمی شود.
وی اظهار داشت: طولانی شدن روند مرمت این بنا موجب تخریب بخش های زیادی از ساختمان این مسجد مانند کاشیکاری ها، تزئینات دیوارها، سقف و خصوصا مجموعه خدایخانه شده است.
درودی با تاکید بر اینکه تاکنون در شان مسجد جامع عتیق، این بنا در ابعاد ملی و جهانی دیده و معرفی نشده است،افزود: طولانی شدن زمان اجرای عملیات مرمت این بنا باعث شده به بخش های دیگر آن صدمات غیرقابل جبرانی وارد شده است.
این باستان شناس گفت: بنایی که با امکانات 12 قرن پیش در عرض چند سال ساخته شده اکنون روند مرمت آن با تکنولوژی و تجهیزات عصر کنونی پس از 60 سال هنوز پایانی ندارد.
** پذیرش نابسامانی مسجد عتیق
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی،صنایع دستی و گردشگری استان فارس درباره طولانی شدن زمان مرمت مسجد جامع عتیق گفت: در روند مرمت این بنا حساسیت ویژه ای بکارگرفته و در نتیجه زمان مرمت طولانی شده است.
عبدالرضا نصیری در پاسخ به سوالی درباره نابسامان بودن وضعیت بصری این مسجد افزود: تا حدودی این حرف را قبول دارم و معتقدم وضعیت این محل می تواند ساماندهی شده تر باشد اما این را هم باید گفت که تعریف ما از نابسامانی با تعریف عموم مردم متفاوت است.
او با اشاره به سابقه چندین بار مرمت در این بنا در ادوار گذشته،ادامه داد: مرمت این بنا از زمان روی کار بودن سازمان حفاظت آثار باستانی در حدود 60 سال پیش با کلنگ عملیات بازسازی آغاز و متوقف شده است.
** دنبال تمام شدن زمان مرمت نیستیم
معاون اداره کل میراث فرهنگی فارس درباره پیش بینی زمان اتمام این مرمت شش دهه ای گفت: هیچگونه پیش بینی درباره زمان اتمام کار مرمت مسجد جامع عتیق نداریم و دنبال تمام شدن آن هم نیستیم چون کیفیت را فدای زمان نخواهیم کرد.
برپایه این سخنان مشخص نیست چند مدیر دیگر برای مجموعه میراث فرهنگی فارس خواهد آمد و رفت اما مرمت این بنا هنوز ادامه دارد.
** هنوز طرحی جامع برای مرمت این بنا وجود ندارد
نصیری اظهار داشت: در حال حاضر یک قرارداد با مشاور بسته شده که طرحی در خصوص مرمت محل های اساسی این مسجد مانند شبستان جنوب غربی و شمال شرقی، ایوان جنوبی و شرقی تهیه کند که اگر این طرح مصوب شود قطعا سرعت کار بیشتر خواهد شد.
او ادامه داد: زمانی که طرحی مصوب وجود داشته باشد تنها باید اجرا شود و قطعا زمان کمتری می برد اما اکنون هیچ طرحی وجود ندارد و باید تصمیم گیری و اجرا باهم انجام شود و وجود این وضعیت کار را سخت و زمان بر کرده است.
معاون اداره کل میراث فرهنگی فارس ادامه داد: در قسمت خدایخانه و شبستان جنوبی اکنون وضعیت کارگاهی است و در ایوان جنوبی نیز به دلیل وجود داربست رفت و آمد بازدیدکنندگان به سختی انجام می شود اما مردم و گردشگران از درهای ضلع جنوبی و غربی می توانند وارد مسجد جامع عتیق شوند و بازدید کنند.
** 13 قرارداد و یک میلیارد تومان هزینه از 85 تاکنون
نصیری به این نکته نیز اشاره کرد که از سال 85 تاکنون در قالب 13 قرارداد برای مطالعه و اجرای مرمت مسجد جامع عتیق، حدود یک میلیارد تومان هزینه شده است.
این مبلغ از 13 سال پیش تاکنون برای مرمت این بنا هزینه شده و رقم هزینه بیش از چهار دهه قبل تر در دست نیست.
باید همچنان منتظر بود و نظاره کرد که تا چند دهه دیگر رویای اهالی فارس درزمینه بازگشت دوران شکوه این مجموعه محقق خواهد شد.