پاسارگاد، اگرچه امروز نام شهرستاني در فارس است اما مردمان از ديرباز آن را بهواسطهي محوطهي تاريخي آرامگاه کوروش و کاخها و سنگ نبشتهها و نقشهايي که بر دل کوه نشسته است و سالهاي سال، چشم هر بينندهاي را بهخود خيره کرده است ميشناسند.
مجموعه ميراث جهاني پاسارگاد
دشت پاسارگاد در قسمت شمالي استان فارس و ميان رشته کوههاي زاگرس در فاصله 130 کيلومتري شمال شيراز واقع است.
ميانگين ارتفاع دشت از سطح دريا 1850 متر است که وسعتي حدود 190 کيلومتر مربع را در بر ميگيرد و اقليم آن کوهستاني با تابستانهاي معتدل و زمستانهاي نسبتاً سرد است.
قدمت منطقهي پاسارگاد براساس پژوهشهاي باستانشناسي به دورهي مياني پارينه سنگي ميرسد. اما شاخصترين دورهي فرهنگي دشت پاسارگاد، دورهي هخامنشي است. بر اساس مدارک و شواهد موجود نام پاسارگاد براي نخستين بار در دورهي هخامنشي مطرح ميشود که بهلحاظ مکاني به دشتي اطلاق ميشود که کوروش بزرگ بهعنوان مرکز فرماندهي خود برگزيد و در آن نسبت به ساخت بناها و کاخهايي اقدام کرد.
مجموعهي ميراث جهاني پاسارگاد شامل آرامگاه کوروش بزرگ، کاخهاي دروازه، بارعام، اختصاصي و بناي برج سنگي(آتشکده)، دژ(تل تخت)، باغ شاهي، پل و محوطهي مقدس است.
در دورهي اسلامي به علت عظمت سنگهاي بهکار رفته در مجموعههاي اين مکان، بناهايش را به سليمان نبي نسبت دادهاند و خود پاسارگاد هم بنام «مشهد امالنبي» يا «مشهد مادر سليمان» معروف شد.
اين مجموعه ارزشمند در 16 تيرماه 1383 بهعنوان پنجمين اثر ايران در فهرست آثار جهاني (يونسکو) به ثبت رسيد.
آرامگاه کوروش بزرگ
اين بنا آرامگاه نخستين منادي آزادي و حقوق بشر، کوروش بزرگ است که همانند گوهري در ميان دشت پاسارگاد خودنمايي ميکند.
آرامگاه در گذشته ميان باغهاي سلطنتي قرار داشته که از هر سوي دشت نمايان بوده است.
اين بنا در عين سادگي بسيار زيبا و چشمگير بوده و در زمان حيات کوروش بزرگ بهدستور وي ساخته شده است.
بناي آرامگاه با تکنيک و مهندسي دقيق اجرا شده بهگونهاي که پس از گذشت 25 قرن هنوز استوار و پابرجاست. مساحت آرامگاه 156 مترمربع و ارتفاع آن نزديک 11 متر است. سنگهايي که در ساخت بنا بهکار رفته از نوع سنگ سفيد مرمرنما است که از کوه سيوند در فاصله 30 کيلومتري جنوبغرب پاسارگاد استخراج شده و به اين مکان انتقال يافته است.
مهندسان و سنگتراشان هخامنشي با دقت و شيوهاي خاص سنگها را روي هم قرار داده، بهگونهاي که از هيچ نوع ملاتي در ساخت آرامگاه استفاده نشده و تنها از بستههاي فلزي(آهن و سرب) براي وصل کردن بلوکهاي سنگي به يکديگر استفاده شده است.
آرامگاه در هفت طبقه اجرا شده که برگرفته از عدد مقدس هفت در ميان ايرانيان است. ساختار کلي آرامگاه از دو قسمت تشکيل شده، قسمت نخست بهصورت سکويي شش پلهاي پايه و اساس بناست که ريشه در بناهاي آئيني همانند معبد ايلامي چغازنبيل دارد.
قسمت دوم که بهصورت اتاقکي با سقف شيبدار روي قسمت نخست اجرا شده، يادآور سنتهاي معماري مهاجران آريايي است.
ابعاد اتاقک آرامگاه 3.17 متر در2.11 متر به ارتفاع 2.10 است.
زير سقف شيبدار آرامگاه دو حفره بزرگ وجود دارد که براي سبک کردن وزن سنگها و کم کردن بار وارده به اتاقک ايجاد شده است.
آرامگاه کوروش در همهي دورهها مقدس و محترم بوده بهنحوي که پادشاهان هخامنشي مراسم تاجگذاري خود را در اين مکان برگزار ميکردند.
اين تقدس پس از دورهي هخامنشي و با از ياد بردن نام و جايگاه پاسارگاد کم رنگ شد تا اينکه در دورهي اسلامي بهگونهاي ديگر احترام و تقدس خود را باز يافت.
در دورهي اسلامي به دليل اينکه اسناد و مدارکي از هويت اصلي آرامگاه وجود نداشت اين بنا را به آرامگاه مادر سليمان نسبت دادند.
مردم بر اساس اعتقادات خود ساختن بناهاي بزرگ سنگي همانند آرامگاه کوروش را خارج از قوهي بشري ميدانسته و ساخت آنها را به حضرت سليمان که ديوان را براي کارهاي دشوار در خدمت داشته است، نسبت ميدادهاند.
به همين جهت آرامگاه کوروش را هم از بناهاي آن حضرت ميشمردند و آنرا به مادر او نسبت داده و «مشهد مادر سليمان» ميخواندند.
در دوران اتابکان فارس که پاسارگاد و تختجمشيد اهميتي دوباره يافت و حتي پارس و ايران هم «ملک سليمان» خوانده شد، با استفاده از ستونها و سنگهاي کاخها، مسجد جامعي پيرامون آرامگاه ساخته و محرابي نيز بر ديوارهي جنوبي اتاق آرامگاه حجاري و در سال 1350 خورشيدي، پس از مطالعه و بررسي، سنگها بجاي اصلي خود منتقل شدند.
از سال 1820 ميلادي با کشف و خوانده شدن خطوط ميخي و مطالعه اسناد و مدارک، هويت اصلي بنا بعنوان آرامگاه کوروش مشخص شد.
کاخ اختصاصي
يکي ديگر از بناهاي شکوهمند مجموعهي پاسارگاد کاخ اختصاصي است که در 1300 متري شمال شرق آرامگاه کوروش واقع است.
وسعت اين کاخ 3192 مترمربع است که از يک تالار مرکزي و دو ايوان شرقي و غربي تشکيل شده و در گوشههاي شمالي و جنوبي ايوان غربي کاخ دو اتاق وجود داشته که آثار کمي از آنها باقيمانده است.
با توجه به پلان و ساختار معماري بنا، کاربري اين کاخ بعنوان اقامتگاه و منزل مسکوني کوروش بزرگ بوده است.
اين کاخ، دو درگاه اصلي دارد که در ايوانهاي شرقي و غربي باز ميشده همچنين دو درگاه فرعي که در قسمت جنوب و شمال تالار تعبيه شده است.
نقوش برجستهي درگاهها تصويري از شاه را به همراه چتر دار يا مستخدم نشان ميدهد که پيکر شاه بزرگتر نشان داده شده، لباس شاه از نوع رداي بلند چيندار هخامنشي است که داراي دکمه هاي طلايي بوده است.
در گذشتههاي دور اين دکمهها از جاي خود بيرون آورده شدهاند.
نزديک درگاه شرقي و بر ديوارهي ايوان رو به پرديس سکويي سنگي وجود دارد که احتمالاً جايگاه شاه در هنگام تماشا و استفاده از باغ روبروي ايوان بوده است.
سنگهاي بهکار رفته در ساخت اين کاخ از سه گونه سنگ سفيد مرمرنما، سنگ آهکي سياه و سنگ ماسهاي کبود رنگ و عناصر معماري و تزئيني بنا ساده اما چشمگير و آرام است.
از ترکيب سنگهاي سفيد و سياه در قسمت پايه ستونها و کف ايوانها يک نوآوري و سبک ويژهي معماري به وجود آمده است.
شالي ستونها، تزئينات قاشقي دارد که بهصورت افقي روي آنها اجرا شده است.
قسمتهايي از سنگفرش کف کاخ در همان دورهي هخامنشي مرمت شده که بهصورت وصلههايي در اندازههاي گوناگون به چشم ميخورد.
گوشهي جنوبي کاخ جرزي سنگي وجود دارد که ديوارهاي آجري و خشتي بنا درون حفرهي آن چفت و موجب استحکام بيشتر بنا ميشده است.
بر بلنداي جرز و قسمت رو به شمال آن سنگ نبشتهاي به خط ميخي و با سه زبان فارسي باستان، عيلامي و بابلي وجود دارد که در اينجا شاه خود را معرفي ميکند:
«آدم کوروش خشايثي يه هخامنشي يه»(من کوروش شاه هخامنشيام)
کاخ بارعام
کاخ بارعام يا کاخ پذيرايي کوروش. وسعت اين کاخ 2472 مترمربع است که در محور شمالغربي و جنوبشرقي ساخته شده است.
اين کاخ شامل يک تالار گستردهي مرکزي با هشت ستون و وسعت آن 705 مترمربع است.
چهار ايوان در چهار سمت کاخ با ستونهايي کوچکتر و دو اتاق، ديگر قسمتهاي اصلي بنا را تشکيل ميدهد.
ارتفاع تالار کاخ بهگونهاي بوده که چند متر از سقف ايوانهاي اطراف بالاتر بوده است.
از هشت ستون اين تالار تنها يک ستون آن پابرجاست که ارتفاع کنوني اين ستون به 13.10 متر ميرسد. زير ستونها و سر ستونهاي تالار مرکزي از سنگ سياه و قلمه ستونها از سنگ سفيد ساخته شده است.
ديگر ستونهاي تالار، در زمان اتابکان براي ساختن مسجدي در اطراف آرامگاه کوروش به آنجا منتقل شده بود که هماکنون بجاي اصلي بازگردانده شده است.
تالار مرکزي از چهار درگاه به چهار ايوان کاخ ارتباط دارد. درگاهها و ستونهاي ايوانها از سنگ سياه بوده است.
درگاه شمالغربي، با نقش پاي انسان و عقاب به ايوان 16 ستوني شمالغربي ارتباط دارد و درگاه شمالشرقي نيز به بزرگترين ايوان کاخ، که 48 ستون داشته ارتباط دارد.
درگاه جنوبشرقي با نقش ترکيبي انسان، ماهي و گاو به يک ايوان 16 ستوني راه دارد. درگاه جنوبغربي با نقش پاي انسان و حيوان به ايواني 28 ستوني راه دارد.
ظاهراً اين نقوش درگاهها از سنن آشوري و ديگر ملل الهام گرفته، اما ايرانيان به آنها معاني متناسب با روحيات و باورهاي خود دادهاند. در دو سوي اين ايوان، دو اتاق وسيع قرار داشته است.
در اين کاخ قسمتهايي از سه جرز سنگي باقي مانده که بر بلنداي جرز جنوبي يکي از کهنترين سنگ نبشتههاي ميخي بر آن حک شده است.
کاخ بارعام کوروش مکاني است که در آن شاه از مهمانان و مقامات ملل مختلف که زير چتر امپراتوري هخامنشي قرار داشتند پذيرايي ميکرده و در مورد مسائل مختلف با يکديگر بحث و گفتوگو ميکردهاند. تالار بارعام نخستين مقر سازمان ملل است که در بيست و پنج قرن پيش انديشههاي والاي انساني، حقوق بشر و آزادي و برابري انسانها در آن مطرح شد و به همهي جهان آن روز گسترش يافت.
کاخ دروازه
کاخ دروازه با وسعت 726 مترمربع در شرق مجموعه پاسارگاد واقع است. اين بنا، تالاري به وسعت 686 مترمربع دارد که سقف آن را هشت ستون سنگي با ارتفاع تقريبي 16 متر نگاه ميداشتهاند.
زير ستونها با ابعاد 2*2 متر و به شکل مکعب دو پلهاي از سنگ سياه ساخته شدهاند که اکنون در پوششي از کاهگل حفاظت ميشوند. وجود اين زير ستونهاي بزرگ نشاندهندهي عظمت ستونهاي کاخ است که متأسفانه هيچ اثري از آنها بدست نيامده است. اين تالار، داراي دو درگاه اصلي در سمت شمالغربي و جنوبشرقي و دو درگاه فرعي در سمت شمالشرقي و جنوبغربي بوده است.
پيرامون کاخ، ديواري بلندي از کاهگل وجود داشته و دو اتاق نيز در نزديکي درگاههاي شمالشرقي و جنوبغربي براي نگهبانان پيشبيني شده است.
ارتفاع درگاهها 9 متر بوده و هماکنون تنها يکي از جرزهاي درگاه شمالي برجا مانده است. بر اين جرز، نقش انساني را با چهار بال در حال نيايش حجاري کردهاند. اين نقش تنها سنگنگارهي تقريباً سالم موجود در بناهاي پاسارگاد است.
اين کاخ دروازهي ورودي به مجموعهي پاسارگاد بوده که همانندي زيادي با کاخ دروازه ملتها در تخت جمشيد دارد.
آبنماهاي باغ شاهي
باغ شاهي پاسارگاد جلوهگاه يکي از قديميترين باغهاي ايراني است. اين باغ که با نام پرديس کوروش معروف است بعنوان الگوي اوليه باغسازي ايراني است.
باغ پر از درختان گوناگون، گلهاي رنگارنگ و پرندگان بوده که کوروش آن را با سليقه و نظر خود بصورت پرديسي بيهمتا درآورده بود.
اين باغ با سيستم گردش آب در جويهاي سنگي که به آبنما معروف است آبياري ميشده و آبنماها جداي از آبياري پرديس، جنبهي تزئيني و زيباييبخشي باغ را نيز بخوبي انجام ميداده است.
دو سوي باغ دو کوشک طراحي و اجرا شده که از آنها جهت استراحت و تماشاي فضاي دلانگيز باغ استفاده ميشده و همهي کاخها درون پرديس قرار داشته و هر کاخ، فضايي سرسبز و آرام بخش پيرامون خود دارد و باغ شاهي آب مورد نياز خود را از طريق انشعابهايي که از رودخانهي پلوار جدا ميشده تأمين ميکرده است.
برج سنگي
يکي از بناهاي بسيار زيباي مجموعهي پاسارگاد برج سنگي است که ساخت آن مربوط به آغاز دورهي هخامنشيان است.
بنايي چهار گوش برج مانند که هماکنون تنها يک ديواره از آن باقيمانده است. ارتفاع برج نزديک به 14 متر و قاعده آن 7.32 * 7.27 متر است که بر سکويي سه پلهاي قرار گرفته و ورودي بنا به سوي شمالغربي تعبيه شده و نزديک به 7.50 متر از سطح زمين ارتفاع دارد و با يک پلکان 29 پلهاي به اتاق بالاي برج دسترسي داشته است.
اين بنا از نگاه معماري و هنري يکي از شاهکارهاي مهندسان و هنرمندان هخامنشي محسوب ميشود و بلوکهاي سنگي بهگونهاي روي هم قرار گرفته که در برخي رجها به سختي ميتوان دو بلوک را از هم تشخيص داد.
سنگهاي بهکار رفته در ساخت بنا از گونه سنگهاي سفيد مرمرنماست که از معدن کوه سيوند آورده شده و مقداري هم سنگ سياه آهکي در پنجرههاي کور استفاده شده است.
نماي ديواره، تعداد زيادي تو رفتگي مستطيل شکل دارد که احتمالاً براي زيباسازي يا در ارتباط با کارکرد بنا بوده و 10 عدد گودي پنجره مانند که(پنجره کور ناميده ميشده) در ديوارهاي آن در آوردهاند و اين پنجرهها را با سنگهاي سياه قاب گرفتهاند.
در مورد کاربري بنا نظرهاي گوناگوني مطرح است. گروهي آن را مقبره کمبوجيه پسر و جانشين کوروش ميدانند و بعضي هم آن را آتشکده يا نيايشگاه بهشمار ميآورند و برخي نيز آن را گنجخانه کوروش خواندهاند که در آن اسناد و مدارک مهم دولت هخامنشي بايگاني ميشده است.
به احتمال زياد اين بنا با توجه نقشه و معماري آن کارکردي آئيني داشته و نمونهاي از اين بنا در نقش رستم با نام کعبه زرتشت وجود دارد که از روي اين بنا الگوبرداري شده است.
اين بنا در دورهي اسلامي به نام زندان سليمان معروف بوده است.